ΟΙ ΡΙΖΕΣ ΤΗΣ ΜΟΥΣΙΚΗΣ ( Α' ΜΕΡΟΣ)

Η δημιουργία μιας τέχνης

Όλες οι μορφές της τέχνης, η ζωγραφική, η μουσική, ο χορός, η γλυπτική, η υπόκριση, είναι τόσο αρχαίες, που σχεδόν ταυτίζουν την εμφάνιση τους με τα πρώτα βήματα του ανθρώπου. Η παλαιότερη όμως είναι η μουσική. Διότι πριν ο άνθρωπος μπορέσει να χαράξη στα σπήλαια τις φιγούρες των αγριμιών που κυνηγούσε, να σκαλίση στο ξύλο τις μορφές των θεών και να αποτυπώσει με χρώμα τις πρωτόγονες εμπνεύσεις της εκκολαπτόμενης φαντασίας του, πριν μαλάξη με τα χέρια του την λάσπη ή τον πηλό για να φτιάξη τα υποτυπώδη κεραμικά του αντικείμενα ή να εξωτερικεύση την εσωτερική του διάθεση με τα αρχικά και ασυνάρτητα χορευτικά του βήματα, ξέφευγαν από τα χείλη του οι πρώτοι φθόγγοι της μουσικής και του αυτοσχέδιου τραγουδιού του.

Η μουσική είχε γεννηθεί και ο πανάρχαιος εκείνος πρόγονος μας άρχιζε να εκφράζη με ήχους τα συναισθήματα του, αδιάφορο αν ήσαν αρμονικοί και μελωδικοί. Έτσι μπόρεσε και εκδήλωσε την αιφνίδια χαρά, τον δριμύ πόνο, την κεφάτη διάθεση, την μελαγχολική ροπή, την αισιοδοξία, την ασαφή νοσταλγία, την αυθόρμητη αγάπη, τον σφοδρό έρωτα, τον δεισιδαίμονα φόβο και γενικά την αντίδραση του στις πολλές και ποικίλες εξαιρετικές επιδράσεις.

Ο πρωτόγονος άνθρωπος δεν φρόντισε φυσικά να βρη την προέλευση των μουσικών αυτών ήχων και είναι αμφίβολο αν τους συνειδητοποιούσε. Τραγουδούσε γιατί ένοιωθε την ανάγκη. Μουρμούριζε κάποιο σκοπό ο οποίος ανάβλυζε από μέσα του αβίαστα, σπρωγμένος από τον χείμαρρο των αισθημάτων του, που για την ώρα δεν ήταν δυνατόν να εξωτερικευθούν με άλλο τρόπο. Όσο όμως το μυαλό του γινόταν πιο οξύ, θα περάσουν χιλιετίες μέχρι να συμπληρωθή αυτή η καλλιέργεια, άρχισε να προσέχη όλο και περισσότερο την περίεργη και γοητευτική εκείνη εκδήλωση. Και κατά την συνήθεια του, στην εποχή της γεννήσεως των μύθων, την περιέβαλε με την αχλή και την φαντασμαγορία του μύθου.

Όπως όλα τα μεγάλα δώρα, την γη, την βλάστηση, τον ενάλιο πλούτο, το φως, την φωτιά, το κάλλος, τον έρωτα, έτσι και την μουσική, σκέφθηκε πως δεν μπορούσε παρά να την χάρισε στους ανθρώπους κάποιος θεός. Και οι αρχαίοι Έλληνες διάλεξαν τον καλλίτερο που γινόταν, τον Απόλλωνα • Θεό περίλαμπρο, ο οποίος συμβόλιζε το φως, την νειότη, το κάλλος, της τέχνης το ταλέντο, το περίτεχνο πνεύμα και την αρμονία, κι έτσι εξύψωσαν σε θρησκεία την τέχνη της μουσικής.

Οι Ινδοί και οι Κινέζοι, που εκείνη την εποχή ήταν βυθισμένοι στο κόσμο της δεισιδαιμονίας, συνέδεσαν την μουσική με την μαγγανεία και την χρησιμοποιούσαν για να απομακρύνουν τα κακοποιά πνεύματα, να γιατρέψουν τις αρρώστιες και να ξαναφέρουν στην ζωή τους νεκρούς. Ο θρύλος του Κρίσνα Γκαβίντα στην Ινδία, και του αυτοκράτορα Φου - Χι στην Κίνα, είναι η πρωτότυπη έκδοση του δραματικού επεισοδίου του Έλληνα Ορφέα, που στολίζει την μυθολογία μας. Με την διαφορά, ότι ο ελληνικός μύθος προβάλλει όλη την επιβλητική δύναμη της μουσικής, ακόμη και στα σκότη του Άδη, χωρίς να απομακρύνεται από την γνώση της αδυσώπητης πραγματικότητας, ότι δεν ζωντανεύει κανείς πεθαμένος μετά τον θάνατο του. Η διαφορά αυτή είναι μια μεγάλη, απόδειξη της υπεροχής του ελληνικού κλασικού πνεύματος απέναντι στον πρωτογονισμό των άλλων λαών, ακόμη και αυτών που είχαν αναπτύξει κάποιον, πολλές φορές μάλιστα αξιόλογο, πολιτισμό. 

Οι πιο παλαιές πληροφορίες για την μουσική, που φθάνουν μέχρι το 5000 π.Χ. περίπου, βρίσκονται στους αιγυπτιακούς τάφους της προδυναστικής εποχής. Εξάλλου, τα πρώτα μουσικά όργανα, τα διάφορα είδη των κρουστών και των αυλών με τις ατελείωτες παραλλαγές τους, τα παρέλαβαν από τους Αιγύπτιους. Πάνω στα αγγεία και τα άλλα αντικείμενα που τοποθετούσε ο Αιγύπτιος δίπλα στους νεκρούς του, για να τον υπηρετούν και να τον συντροφεύουν στον άλλο κόσμο, ζωγράφιζε ή σκάλιζε διάφορες σκηνές του καθημερινού βίου. Και ανάμεσα σε αυτές, μουσικούς που έπαιζαν τα όργανα τους. 

Η ΜΟΥΣΙΚΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΑΙΑ ΕΛΛΑΔΑ 

Όταν άρχισε να φωτίζη την γη ο αρχαίος ελληνικός πολιτισμός, η μουσική απαγκιστρώθηκε από τις μαγγανείες κι απέκτησε θεία προέλευση. Ο Όμηρος την αποκαλεί αοιδή και ευχή, ο Πλάτωνας λέει ότι είναι αυτή η ίδια η φιλοσοφία κι ο Αριστοτέλης την χαρακτηρίζει απόλαυση εντονότερη από την ποίηση. Οι αρχαίοι Έλληνες αφομοίωσαν πολλά από τα βιώσιμα στοιχεία της μουσικής των προγενέστερων λαών και τα πρόσθεσαν στα δικά τους. Έτσι δημιούργησαν τις βάσεις για την θεωρία της τέχνης των ήχων και της ακουστικής. Οι νόμοι των αρχαίων Κινέζων για την ακουστική είναι πολύ σχετικοί με τις απόψεις του Πυθαγόρα, που αποτέλεσαν τις ρίζες της σύγχρονης μουσικής τέχνης.

Οι πρώτες μουσικές μελωδίες των αρχαίων Ελλήνων είχαν θρησκευτικό χαρακτήρα και λέγονταν νόμοι. Πάνω σ' αυτούς έγιναν αργότερα άπειρες παραλλαγές, με αποτέλεσμα κάθε θεός να έχει την ωδή του. Ο Απόλλωνας τον παιάνα, η Άρτεμη τον ούπιγγο, η Δήμητρα τον ίουλο, ο Διόνυσος τον διθύραμβο. Υπήρχε ακόμη και ο θρήνος, που ήταν για τους ανθρώπους, κάθε δε τάξη λαού είχε το δικό της άσμα. Κατάλοιπα των θρήνων διασώθηκαν μέχρι τον Μεσαίωνα στα γερμανικά τραγούδια των αρχι-τραγουδιστών( μαιστερζίνγκερ).Επίσης, υπάρχουν ακόμη και σήμερα στα μοιρολόγια του τόπου μας. Άλλα είδη τραγουδιών ήσαν τα σκόλια(επιτραπέζια), τα εγκώμια, τα επινίκια, τα επιλήνια(αγροτικά), τα επιλοίμια ( ξόρκια για τον λοιμό),τα δαφνηφορικά για τους νικητές που στεφανώνονταν με κλαδιά δάφνης, τα υπορχήματα που συνοδεύονταν με ορχηστρικές κινήσεις, τα οσχοφορικά για τους τραγουδιστές που ήσαν στολισμένοι με βλαστούς και φύλλα αμπελιού, τα εμβατήρια των στρατιωτών, τα παρθένια, τα ερωτικά, ο υμέναιος, η καταβουκόληση, ο ιμαίος που τραγουδούσαν οι νερουλάδες, το πειστικό κ.α. 

 Από όλα αυτά φαίνεται πόσο δεμένη ήταν η ζωή των αρχαίων Ελλήνων με την μεγάλη αυτή τέχνη. Στην Λέσβο η Σαπφώ και ο Αλκαίος δίδασκαν στις νεαρές κοπέλες μουσική. Στην Αθήνα λειτουργούσαν δύο ωδεία : του Περικλή και του Ηρώδου του Αττικού. Στην Σπάρτη οργανώνονταν μουσικοί αγώνες, τα Κάρνεια, στους Δελφούς τα Πήθια κ.α.

 Από τους πολλούς ορισμούς που διετύπωσαν για την μουσική οι διανοούμενοι και οι φιλόσοφοι όλων των εποχών, περισσότερο πλήρης και πιο εύστοχος είναι του Αριστοτέλη : Οι μουσικές τέχνες μιμούνται τα ψυχικά αισθήματα, με τον ρυθμό και την μελωδική τους διαδοχή. Οι άλλες τέχνες παρουσιάζουν τα εξωτερικά πράγματα. Οι αρχαίοι Έλληνες πάντως, όταν έλεγαν μουσική ή αρμονική εννοούσαν ένα τρίπτυχο, που το αποτελούσαν η ποίηση, η όρχηση και η μουσική με την σημερινή της έννοια. 

 Με την σημερινή πρόοδο και την νοοτροπία θα μπορούσε να λεχθή ότι μουσική είναι συνθετώτερη και πιο πολύπλοκη. Βασικά συστατικά της, πέρα από το μέτρο, τον ρυθμό (ο οποίος καθορίζει με τις μετρικές μονάδες τον τρόπο και την συχνότητα διαδοχής των ήχων) και την αρμονία (η οποία αφορά στην ταυτόχρονη συνήχηση πολλών μαζί φθόγγων), είναι και ο ήχος με την απόχρωση, την ένταση, την διάρκεια και την μελωδία του.

Για την αρχή της μουσικής δεν είναι τίποτα γνωστό, γιατί δεν έφθασε ως εμάς κανένα σχετικό στοιχείο. Είναι άγνωστο πως τραγουδούσε, τι του άρεσε να ακούει και τι ήχους έπαιζε με τα πρωτόγονα μουσικά του όργανα ο προϊστορικός άνθρωπος. Το μόνο βέβαιο είναι ότι απέδιδε στην μουσική μια δύναμη θεϊκή, μυστική και υπερκόσμια. Διατυπώθηκε η άποψη ότι οι Κινέζοι και οι Ινδοί, οι Κέλτες, οι Γαλάτες και οι Έλληνες (πριν την εποχή του Ομήρου), χρησιμοποιούσαν σαν βάση της μουσικής τους συνθέσεως την πεντάτονη ανημίτονη κλίμακα (Ντό - ρέ - μί - σόλ - λά).Αλλά αυτό είναι εικασία. Εκείνο πάντως που φαίνεται αναμφισβήτητο είναι ότι η υψηλή αυτή τέχνη καλλιεργείτο πάντα ευρύτατα και κατείχε προνομιακή θέση στον δημόσιο και ιδιωτικό βίο όλων των πρωτόγονων και των πολιτισμένων λαών.

Οι πιο αρχαίοι γνωστοί νόμοι της ηχητικής, είναι εκείνοι που διατύπωσαν οι Κινέζοι ιερείς, οι φιλόσοφοι και ποιητές και οι οποίες σχετίζονται με τις θεωρίες του Έλληνα Πυθαγόρα. Οι Ινδοί εμφανίζονται με πολύ μουσικότερο αισθητήριο, καλλιεργώντας μουσική εκφραστική και παθητική, που έχει πολλές μουσικές ομοιότητες με την σύγχρονη. Η διαφορά είναι ότι διαιρούν την κλίμακα τους σε 22 βαθμίδες (σρούζ).

Οι Έλληνες της κλασικής εποχής αφομοίωσαν τα πιο βιώσιμα στοιχεία από την μουσική των παλιοτέρων λαών και ανέπτυξαν θαυμαστές θεωρίες για την τέχνη των ήχων, που να πλησιάζει πολύ με την σημερινή, της οποίας οι ρίζες βρίσκονται στην αρχαία Ελλάδα. Οι Έλληνες είχαν στην μουσική θεωρία τους μια σειρά από 15 φθόγγους , με ονόματα που απέδιδαν και στις χορδές της λύρας. Οι ονομασίες αυτές ήσαν οι εξής : 

Νήτη υπερβολαίων 

παρανήτη >> 

τρίτη >> 

νήτη διαζευγμένων 

παρανήτη >> 

τρίτη >> 

παραμέση >> 

 Μέση 

παρυπάτη μέσων

 υπάτη >> 

λιχανός υπάτων

 υπάτη >>

 βαρυπάτη >> 

υπάτη >> 

Προσλαμβανόμενος.

 Τις κλίμακες τις έλεγαν τρόπους ή αρμονίες και ξεκινούσαν από κάθε ένα φθόγγο. Έτσι, αναλόγως με την αρχή της αρμονίας, έδιδαν τις κάτωθι ειδικές ονομασίες :

 υποδώριος (λά) 

μιξολύδιος (σί) 

λύδιος (ντό) 

φρύγιος (ρέ) 

δώριος (μί) 

υπολύδιος (φά) 

υποφρύγιος (σόλ) 

Η μετρική θεωρία η οποία αποτελεί και σήμερα το θεμέλιο της ρυθμικής, οφείλεται στον Αριστόξενο ο οποίος είχε σαν βάση την βραχεία, δηλαδή μια μικρή μετρική μονάδα, η οποία αντιστοιχεί περίπου στο σημερινό όγδοο. Η βραχεία, που την απεικόνιζαν με το σύμβολο (υ), συνδιαζόμενη με την μακρά, που είχε το σύμβολο (-) δημιουργούσε τα εξής μετρικά σχήματα : 

Ίαμβος : υ - 

 τροχαίος : - υ 

τρίβραχυς : υ υ υ 

δάκτυλος : - υ υ 

ανάπαιστος : υ υ - 

σπονδείος : - - 

παίων (Κρήτη) : - υ υ υ - 

παίων (βακχικός) : -υ υ υ 

ιωνικός (ελάσσων) : υ υ - - 

εξάβραχυς : υ υ υ υ υ υ 

Οι βασικοί και αιώνιοι νόμοι της μουσικής διατυπώθηκαν από τους Έλληνες φιλοσόφους και θεωρητικούς Πυθαγόρα, Πλάτωνα, Αριστοτέλη, Ευκλείδη, Αριστόξενο, Πτολεμαίο κ.α. Είναι όμως περίεργο το γεγονός ότι, ενώ απέδιδαν τόση σημασία στην μουσική και ασχολήθηκαν τόσο σοβαρά με αυτή, δεν χρησιμοποίησαν συγχορδίες και αγνόησαν την αρμονία και την πολυφωνία, εκτός από ελάχιστους διακοσμητικούς φθόγγους, με τους οποίους ποικίλαν στην μελωδία. Πάντως, χαρακτηριστικό της νοοτροπίας τους και της σπουδαιότητος που απέδιδαν στην αρμονική είναι ότι θεωρούσαν ντροπή να μη γνωρίζει κανείς να τραγουδά. Η μουσική είχε ξεχωριστή σημασία στις θρησκευτικές τελετές, τους αθλητικούς αγώνες και το θέατρο, όπου ο χορός και η όρχηση συνοδεύονταν από μουσική και τραγούδια. Από την άποψη αυτή, στην αρχαία τραγωδία βρίσκουμε τα σπέρματα του σημερινού λυρικού θεάτρου.

 Επίσης, οι αρχαίοι Έλληνες έδειχναν αντιπάθεια στην θορυβώδη μουσική, πράγμα που διατηρείται ακόμα και σήμερα, όπως αποδεικνύει η ελάχιστη ανταπόκριση που βρήκαν στην Ελλάδα η τζαζ και άλλα παρόμοια είδη. Επίσης, θεωρούσαν εθνικά όργανα την λύρα και την κιθάρα, ενώ απέφευγαν τα βροντώδη κρουστά.