Η βιόλα

Πρόκειται για έγχορδο μουσικό όργανο της οικογενείας της lira • η lira, ονομασία ιταλικής προελεύσεως, είναι όργανο του 16ου αιώνα παρομοίου σχήματος με αυτό του βιολιού το οποίο συναντάμε  συχνά στα έργα του Χάυντν, ωστόσο έπαυσε να χρησιμοποιείται μετά τον 18ο αιώνα. Η βιόλα είναι όργανο του Μεσαίωνα, κατά την διάρκεια του οποίου της έδωσαν πάμπολλες ονομασίες όπως : fidula, viella, vitula, vistula, vihuela, phiala κ.α.Είναι πεντάχορδο έγχορδο με δοξάρι (το οποίο αποτελείται από 200-250 τρίχιες αλόγου), το ηχείο του σχηματίζει γωνία στην λαβή και στα πλάγια έχει ημικυκλικές καμπύλες. 
Υπάρχουν δύο κατηγορίες του οργάνου αυτού : η βιόλα ντα μπράτσο η οποία παίζεται όπως το βιολί και η βιόλα ντα γκάμπα η οποία παίζεται όπως το βιολοντσέλο. 

Η βιόλα παρουσιάστηκε με τις εξής παραλλαγές : 

α) βιόλα μπαστάρδα : ήταν μικρότερη από την συνηθισμένη βιόλα ντα γκάμπα, με επτά κανονικές χορδές και άλλες τόσες περασμένες κάτω από τον καβαλλάρη. Αυτός ο τύπος ήταν πολύ διαδεδομένος στην Αγγλία. 

β) βιόλα ντ’ αμόρε :έμοιαζε σε μέγεθος με την σημερινή, με την διαφορά ότι οι πλάγιες κοιλότητες ήταν κυματιστές και είχε συνολικά δεκατέσσερις χορδές. Από τις επτά που περνούσαν πάνω από τον καβαλλάρη, οι τρείς ήταν ντυμένες με ασημένια κλωστή. Οι άλλες επτά περνούσαν κάτω από τον καβαλλάρη τονισμένες αντίστοιχα με τις πρώτες. Αυτές οι δεύτερες, που λέγονταν νότες συμπαθείας, δεν δονούσαν απ’ ευθείας, αλλά έπαλλαν αντανακλαστικά από την δόνηση των πρώτων. Πολλοί συνθέτες χρησιμοποίησαν στις ορχήστρες τους αυτόν τον τύπο της βιόλας και ο Μάγερμπερ τον 19ο αιώνα, της αφιέρωσε ένα θαυμάσιο σόλο στην πρώτη πράξη της όπερας Ουγενότος. 

γ) βιόλα ντα σπάλλα : ήταν μεγαλύτερη από την βιόλα ντα μπράτσο και ο εκτελεστής για να παίξει την ακουμπούσε στον ώμο του, όπως γίνεται σήμερα με το βιολί. 

δ) βιόλα πομπόζα : την κατασκεύασε ο Ιωάννης Σεβαστιανός Μπαχ, που έγραψε για αυτή την σουίτα του αριθ.6, ένα ωραίο μουσικό κομμάτι που σήμερα εκτελείται από βιολοντσέλο. Η βιόλα πομπόζα είχε πέντε χορδές και ήταν ένα ενδιάμεσο όργανο μεταξύ του βιολοντσέλου και της σημερινής βιόλας. 

ΤΑ ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ ΤΗΣ

Η σημερινή βιόλα έχει τα ίδια, περίπου, χαρακτηριστικά με εκείνην που κατασκεύασε το 1574 ο Α. Αμάτι. Είναι λίγο μεγαλύτερη στο μέγεθος από το βιολί με μήκος σκάφους 40 - 42,5 εκατοστά, ενώ γενικά το συνολικό μήκος του οργάνου φτάνει περί τα 70 εκατοστά •ωστόσο να σημειωθεί ότι η μεγαλύτερη βιόλα στον κόσμο είναι 2 μέτρα ενώ η μικρότερη μόλις 60 εκατοστά.
Ο ήχος του οργάνου είναι βαρύτερος από αυτόν του βιολιού. Έχει τέσσερις χορδές διαφορετικού πάχους (ντο, σολ, ρε, λα), οι οποίες κουρδίζονται κατά διαστήματα πέμπτης και η μουσική του έκταση περιλαμβάνει 37 χρωματικούς φθόγγους • η έκταση ήχων της βιόλας καλύπτει 3½ οκτάβες από το ντο μέχρι το φα γεγονός που της προσδίδουν ένα πιο σκοτεινό ήχο από εκείνο του βιολιού . 

H μικρή διαφορά μεγέθους από το βιολί και η μεγάλη από το βιολοντσέλο, σε σύγκριση με την ενδιάμεση θέση όσον αφορά τον ήχο της, οφείλεται στο κράτημα της βιόλας κάτω από το σαγόνι, όπως κρατιέται και το βιολί . Γι' αυτό έγιναν, ήδη από το 17ο αιώνα, προσπάθειες για κατασκευή μιας viola tenore, με ίδιο κούρδισμα των χορδών αλλά σε μεγαλύτερο μέγεθος. Το γνωστότερο όργανο αυτού του είδους ήταν η viola medicea του Στραντιβάρι με μήκος σκάφους 47,8 εκατοστά. Στο τέλος του 19ου αιώνα κατασκευάστηκε η viola alta με μήκος 48 εκατοστά, σε ορισμένες παραλλαγές της με 5 χορδές. Αυτή, όπως και άλλες όμοιες προσπάθειες με βιόλες των 71 και 84 εκατοστών δεν ευδοκίμησαν, λόγω της δυσκολίας ή και αδυναμίας στο παίξιμο με κράτημα κάτω από το σαγόνι. 

ΜΟΥΣΙΚΗ ΓΙΑ ΒΙΟΛΑ 

(Πηγή)

Η βιόλα, από την ιστορία της και από την θέση της στην ορχήστρα, βρίσκεται στην σκιά του βιολιού. Τα πρώτα κοντσέρτα για βιόλα γράφτηκαν από τον Τέλεμαν στα μέσα του 18ου αιώνα. Ακολούθησαν έργα του βιρτουόζου Κάρλ Στάμιτς από το Μάνχάιμ. Μία σημαντική αυτοδυναμία στην ορχήστρα αποκτάει η βιόλα σταδιακά με έργα των Χάυντν, Μότσαρτ και Μπετόβεν. Το κοντσέρτο του Γκράουν, ο οποίος ανήκε στη βασιλική ορχήστρα του Πότσνταμ, είναι για βιολί, βιόλα και μπάσο κοντίνουο. Το κοντσέρτο για βιόλα, viola d' amore και μπάσο κοντίνουο του Γκράουπνερ από το Ντάρμστατ συνδυάζει δύο σόλο όργανα με παρεμφερή ήχο, τα οποία δύσκολα ξεχωρίζει ο ανειδίκευτος ακροατής. Στο κουιντέτο για κλαρινέτο του Μότσαρτ εναλλάσσεται η βιόλα με το σολιστικό όργανο και στο 4ο κουαρτέτο για φλάουτο παίζει το σολιστικό όργανο με την βιόλα και το τσέλο. Στο τρίο του ίδιου συνθέτη για κλαρινέτο, βιόλα και πιάνο, KV 498 (Kegelstatt), ακούγεται στο δεύτερο μέρος επίσης η εναλλαγή ήχων του πνευστού και του έγχορδου οργάνου, ενώ στο απόσπασμα του τρίτου μέρους παίζει η βιόλα το θέμα και το κλαρινέτο συμμετέχει στο παρασκήνιο με κλίμακες. 

Στην sinfonia concertante, KV 364, του Μότσαρτ παίζει η βιόλα το θέμα του δεύτερου μέρους και στην συνέχεια παραλλαγές του σε αντιπαράθεση με το βιολί. Στην εισαγωγή του δεύτερου μέρους της 5ης συμφωνίας του Μπετόβεν παίζουν οι βιόλες με τα βιολοντσέλα, ενώ τα κοντραμπάσα συνοδεύουν με πιτσικάτο. Στο τέταρτο μέρος του «Κουιντέτου της Πέστροφας» του Σούμπερτ παίζει η βιόλα με βιολί, βιολοντσέλο, κοντραμπάσο και πιάνο. Σ' ένα κουαρτέτο του ίδιου συνθέτη παίζει η βιόλα με φλάουτο και τσέλο, ενώ συνοδεύεται από κιθάρα. Στην σουίτα «Peer Gynt» του Γκριγκ παίζουν οι βιόλες και τα δεύτερα βιολιά πιτσικάτο στο ρυθμό μιας μαζούρκας. O Χολτσμπάουερ πάλι συνδυάζει σ' ένα κοντσέρτο του την βιόλα με το βιολοντσέλο. Σημειώνουμε ότι ο Μπαχ, o Μότσαρτ και ο Μπετόβεν ήταν δεξιοτέχνες στην βιόλα.
Ο Βέμπερ χρησιμοποιεί στην όπερα «Freischuetz» ένα μεγάλο δεξιοτεχνικό σόλο και ένα εντυπωσιακό εφέ με τρέμολο για τις βιόλες. Στην δεύτερη σερενάτα του Μπραμς δεν παίζουν καθόλου βιολιά παρά μόνο βιόλες. Τo κυριότερο έργο για βιόλα του 19ου αιώνα θεωρείται αυτό που έγραψε ο Μπερλιόζ, όπως λέγεται, για τον Παγκανίνι και έχει τίτλο «Harold en Italie». Ο ίδιος ο Παγκανίνι έχει συνθέσει μία σονάτα για βιόλα και κιθάρα. Στο έργο «Με βροντές & αστραπές»του Γιόχαν Στράους παίζουν οι βιόλες ένα θέμα, διακοπτόμενες από τα κρουστά που μιμούνται τις βροντές. Τέλος, στο διπλό κοντσέρτο του Μαξ Μπρουχ παίζουν η βιόλα και το κλαρινέτο. 

Αριστοτέχνες στην κατασκευή των οργάνων τύπου βιόλας, αναδείχθησαν οι περίφημοι οργανοποιοί της Κρεμόνας και του Τυρόλου, οι οποίοι δεν περιορίζονταν να παρουσιάζουν τέτοια όργανα, αλλά τους επέφεραν συνεχώς βελτιώσεις ώστε να έχουν καλύτερη απόδοση. 

Ξεχωριστό όργανο που ανήκει όμως στην ίδια οικογένεια ήταν το βιολόνε το οποίο λέγεται και contrabassso da viola που φέρει έξι χορδές τονισμένες μια οκτάβα κάτω από την βιόλα ντα γκάμπα και γλώσσα οπλισμένη με μεταλλικά αυλάκια. Αυτός ο τύπος παρέμεινε σε χρήση όταν είχαν εκτοπισθεί απ’ το βιολί όλα τα άλλα συναφή όργανα. Τέλος παλαιότερα υπήρχε και ένα ακόμα όργανο, η βιολόττα, την οποία κατασκεύσε ο Άλφρεντ Στέλτσνερ, μεγάλου μεγέθους και μικρής εντάσεως το οποίο σήμερα έχει ξεχασθεί εντελώς.

ΜΟΥΣΙΚΟ ΑΠΟΣΠΑΣΜΑ

J. S. Bach - Brandenburg Concerto No.6 in B flat major BWV 1051 - I Allegro