Hurdy-gurdy

Το hurdy gurdy, (γνωστό επίσης ως βιολί με τροχό), είναι ένα έγχορδο μουσικό όργανο που παράγει ήχο από έναν περιστρεφόμενο από μανιβέλα και καλυμμένο με κολοφώνιο, τροχό. Ο τροχός λειτουργεί σαν ένα δοξάρι βιολιού και μεμονωμένες νότες που παίζονται στο όργανο μοιάζουν με αυτές του βιολιού. Οι μελωδίες παίζονται πιέζοντας τα πλήκτρα – σφήνες που αλλάζουν το μήκος των χορδών.
Ο ήχος του, λόγω των συμπαθητικών χορδών του, μοιάζει αρκετά με αυτόν της γκάιντας, γι αυτό συχνά χρησιμοποιούνται μαζί ιδιαίτερα στην γαλλική και την σύγχρονη ουγγρική παραδοσιακή μουσική.

Ο όρος hurdy gurdy είναι ονοματοποιητικός και προήλθε από τον επαναλαμβανόμενο τόνο που χαρακτηρίζει τα όργανα με ξύλινο τροχό που έχει στρεβλωθεί λόγω της υγρασίας ή από το χαρακτηριστικό βουητό που παράγει η γέφυρα. Θεωρείται ότι προέρχεται από τον σκωτσέζικο και βορειοαγγλικό όρο για την οχλαγωγία και την αταξία, hirdy girdy ή από το hurly gurly έναν παλιό αγγλικό όρο για τον θόρυβο ή την αναστάτωση.

Προέλευση και ιστορία

Το hurdy –gurdy θεωρείται ότι προέρχεται από τα τοξωτά έγχορδα της δυτικής Ευρώπης ή της Μέσης Ανατολής κάπου πριν τον 11ο αιώνα μ.Χ. Ο πρόγονος του hurdy gurdy είναι το organistrum, ένα ευμέγεθες μουσικό όργανο σε σχήμα κιθάρας με μακρύ λαιμό πάνω στον οποίον βρίσκονταν τα πλήκτρα – κλειδιά. Το organistrum παιζόταν από δύο ανθρώπους, εκ των οποίων ο ένας γυρνούσε την μανιβέλα και ο άλλος τραβούσε προς τα πάνω τα πλήκτρα κλειδιά (μια δυσκίνητη τεχνική παιξίματος που έχει ως αποτέλεσμα να μπορούν να παιχτούν μόνο αργές μελωδίες).

Γέροντες παίζουν το Organistrum

Santiago de Compostela, Galicia

Τα όργανο χρησιμοποιήθηκε πρώτιστα στην συνοδεία μοναστικών και εκκλησιαστικών χορωδιών

Κατά την Αναγέννηση το hurdy gurdy ήταν ένα πολύ δημοφιλές όργανο, μαζί με την γκάιντα, και αναπτύχθηκε ένας χαρακτηριστικός τύπος του με κοντό λαιμό και σώμα σε σχήμα κουτιού με μια καμπύλη ουρά στην άκρη. Ήταν αυτή την περίοδο που άρχιζε να εμφανίζεται σε απεικονίσεις του οργάνου η γέφυρα (συνήθως αποκαλείται «σκύλος) που βρίσκεται κάτω από μια συμπαθητική χορδή και παράγει το βουητό.

Κατά το τέλος της αναγέννησης αναπτύχθηκαν δύο χαρακτηριστικού σχήματος hurdy gurdy. Το ένα είχε κιθαροειδές σχήμα και το άλλο είχε τύπο σώματος στρογγυλοποιημένου λαούτου, φτιαγμένο από δούγες (λωρίδες ξύλου που απαρτίζουν το κάτω μέρος τους σκάφους)

Μέχρι το τέλος του 17ου αιώνος οι αλλαγές στις μουσικές προτιμήσεις που απαιτούσαν μεγαλύτερες πολυφωνικές ικανότητες, απ΄ ό,τι το hurdy gurdy μπορούσε να προσφέρει, έσπρωξαν το όργανο στις χαμηλότερες κοινωνικές τάξεις. Σαν αποτέλεσμα απέκτησε ονομασίες όπως το γερμανικό Bauernleier ( λύρα του αγρότη) και Bettlerleier (λύρα του ζητιάνου). Κατά τον 18ο αιώνα απέκτησε μεγάλη φήμη μεταξύ των Γάλλων ευγενών, με διάσημους συνθέτες να γραφουν έργα για hurdy gurdy (το πιο διάσημο εκ των οποίων είναι του Nicolas Chédeville’s Il pastor Fido). Εκείνη την εποχή αναπτύχθηκε το πιο κοινό είδος του hurdy gurdy, το εξάχορδο vielle à roue. Αυτό το όργανο έχει 2 χορδές για μελωδία και 4 συμπαθητικές χορδές ρυθμισμένο έτσι ώστε ενεργοποιώντας ή απενεργοποιώντας τις συμπαθητικές χορδές, να μπορεί να παιχτεί σε διάφορους τόνους.

Επίσης κατά την διάρκεια αυτής της περιόδου εξαπλώθηκε και πιο ανατολικά, όπου περαιτέρω διαφοροποιήσεις του αναπτύχθηκαν στις δυτικές σλαβικές χώρες, σε γερμανόφωνες περιοχές και στην Ουγγαρία. Ουσιαστικά οι περισσότεροι τύποι εξαφανίστηκαν μέχρι τις αρχές του 20ου αιώνος, αλλά κάποιοι λίγοι επέζησαν – μεταξύ των οποίων οι πιο γνωστοί το γαλλικό vielle à roue, το ουγγρικό tekerőlant και το ισπανικό zanfona.

Το hurdy gurdy έχει μια καλά ανεπτυγμένη παράδοση στην ανατολική Ευρώπη ιδίως στην Ουγγαρία, την Πολωνία, την Λευκορωσία και την Ουκρανία. Στην Ουκρανία είναι γνωστό ως Lira ή relia. Παιζόταν και εξακολουθεί να παίζεται από επαγγελματίες συχνά τυφλούς, πλανόδιους μουσικούς γνωστούς ως lirnyky. Το ρεπερτόριο τους είναι πρωτίστως θρησκευτικό, αν και περιλαμβάνει πολλά ιστορικά έπη γνωστά ως dumy (τραγουδιστά επικά ποιήματα του 16ου αιώνος) και παραδοσιακούς χορούς. Οι Lirnyky κατηγοριοποιήθηκαν ως επαίτες από τις ρωσικές αρχές και υποβάλλονταν σε σκληρά κατασταλτικά μέτρα αν έπαιζαν στους δρόμους μεγάλων πόλεων έως το 1902, όταν εθνολόγοι που παρακολουθούσαν το 12ο Πανρωσσικό Αρχαιολογικό συνέδριο ζήτησαν από τις αρχές να σταματήσουν να τους διώκουν. Στην δεκαετία του 1930 αυτή η παράδοση εξαλείφθηκε σχεδόν τελείως από τις σοβιετικές αρχές του Στάλιν, όταν 250-300 lirnyky συγκεντρώθηκαν για ένα εθνογραφικό συνέδριο και εκτελέστηκαν ως ένα κοινωνικά ανεπιθύμητο στοιχείο για την σύγχρονη σοβιετική κοινωνία.

Ούγγρος παίχτης hurdy-gurdy

Σήμερα η παράδοση έχει επανέλθει. Αναβιώσεις έχουν ξεκινήσει εδώ και πολλά χρόνια στην Σουηδία, την Γερμανία, την Αυστρία, την Τσεχική Δημοκρατία, την Πολωνία, την Ρωσία, την Ιταλία, την Ισπανία και την Πορτογαλία.
Πολλά φεστιβάλ παραδοσιακής μουσικής στην Ευρώπη περιλαμβάνουν μουσικά σύνολα με hurdy gurdy, αλλά το πιο γνωστό ετήσιο φεστιβάλ είναι στο Saint Chartier στην κεντρική Γαλλία κοντά στις 14 Ιουλίου (εθνική επέτειος Γαλλίας)