Η της μουσικής δύναμις

Sir Lawrence Alma Tadema - The Vintage Festival

ΖΩZH Δ. ΠΑΠΑΔOΠOYΛOY,

Δρ Αρχαιολογίας

ΕΡΕΥΝΩΝΤΑΣ τις αρχαιοελληνικές αντιλήψεις για τη μουσική και τον χορό, όπως αποκρυσταλλώθηκαν στη φιλοσοφική σκέψη του 5ου και 4ου αι. π.X., διαπιστώνει κανείς ότι τις περισσότερες φορές, οι ρίζες των θεμελιωδών αυτών μορφών ανθρώπινης έκφρασης και επικοινωνίας ανάγονται στον Απόλλωνα και στον Διόνυσο, από άποψη μουσικής τελετουργίας τους δύο σημαντικότερους θεούς του αρχαιοελληνικού πανθέου. Στα αρχαία κείμενα, και ειδικά στον Πλάτωνα και τον Αριστοτέλη, όπου προσεγγίζεται θεωρητικά το θέμα της ψυχοσωματικής επίδρασης της μουσικής, αναφέρεται συχνά «η της μουσικής δύναμις». Κατά τον Δάμωνα, μεγάλο θεωρητικό της μουσικής και δάσκαλο του Σωκράτη και του Περικλή, η δύναμη αυτή οφείλεται στο γεγονός ότι η μουσική αντιπροσωπεύει κινήσεις της ψυχής. Ανάλογα με το είδος της, που καθορίζεται από το μουσικό όργανο, τον μουσικό τρόπο, τον ρυθμό κ.λ.π, η μουσική μπορεί να έχει διττή επίδραση: αφ' ενός μπορεί να επενεργήσει στο ήθος των ανθρώπων, χαλιναγωγώντας πάθη και επιθυμίες, αποκτώντας έτσι μεγάλη παιδευτική αξία, αφ' ετέρου μπορεί να επιδράσει στο άλογο μέρος της ψυχής όταν αυτό υφίσταται διαταραχές, να λειτουργήσει δηλαδή θεραπευτικά με χρήση κυρίως ομοιοπαθητικών μεθόδων. Στην πρώτη περίπτωση η μουσική συνδέεται με τη διδασκαλία και υπάγεται στη σφαίρα επιρροής του Απόλλωνα και των Μουσών• στη δεύτερη περίπτωση, που θα μάς απασχολήσει εδώ, συνδέεται με την κάθαρση και επομένως υπάγεται στη σφαίρα επιρροής του Διονύσου.

Η μουσική ως απελευθερωτική δύναμη

Σύμφωνα με τις πλατωνικές αντιλήψεις, αν ο Απόλλωνας και οι Μούσες παρέχουν διά της μουσικής στους θνητούς τα αγαθά της παιδείας, στον Διόνυσο οφείλονται, σε μεγάλο βαθμό, τα αγαθά της μανίας, της δύναμης εκείνης που σπάει τα δεσμά και, μέσα από τις κατάλληλες διαδικασίες, μπορεί να οδηγήσει σε αυτό που αρχαίοι Έλληνες ονόμαζαν κάθαρση (με την ψυχολογική έννοια της λέξης), όπου μουσική και χορός είχαν πρωταρχική σημασία.


«Τα πιο μεγάλα αγαθά μάς έρχονται διά της μανίας», αναφέρει ο Σωκράτης στον πλατωνικό Φαίδρο, και αμέσως βέβαια σπεύδει να διευκρινίσει «θεία μέντοι δόσει διδομένης» δηλ. όταν μας δίνεται ως θεία δωρεά. Kατά τον Πλάτωνα υπάρχουν δύο είδη μανίας: το ένα οφείλεται σε ανθρώπινα νοσήματα, το άλλο σε θεϊκούς παράγοντες «που μάς βγάζουν από τα συνήθη πλαίσια». Αυτή, τη δεύτερη κατηγορία, τη διαχωρίζει σε τέσσερα είδη μανίας: α) τη μαντική, που οφείλεται στον Απόλλωνα β) την ποιητική, που οφείλεται στις Μούσες γ) την ερωτική, που οφείλεται στον Έρωτα και στην Αφροδίτη και δ) την τελεστική, που οφείλεται στον Διόνυσο και που συνδέεται με τελετουργίες κατοχής. Σε όλες τις περιπτώσεις κοινό χαρακτηριστικό στοιχείο είναι ότι τα υποκείμενα της μανίας (ποιητής, μάντης, ερωτευμένος, κατεχόμενος) βρίσκονται εκτός εαυτού, είναι έκφρονες, και ταυτόχρονα ένθεοι - δηλ. κατεχόμενοι από τον Θεό.

Κατά τον Πλάτωνα, η τελεστική μανία παραμένει νόσος και οι τελετές που τη συνοδεύουν, στις οποίες η μουσική και ο χορός παίζουν πρωταρχικό ρόλο, ουσιαστικά στοχεύουν στη θεραπεία της. Ο Πλάτωνας χρησιμοποιεί τον όρο «Κορυβαντιώντες» για να αναφερθεί σε άτομα κατεχόμενα, με την έννοια της έντονης ψυχικής διαταραχής. Πάντα σύμφωνα με την πλατωνική θεωρία, οι αιτίες τέτοιων διαταραχών οφείλονται σε δυσαρμονικές κινήσεις της ψυχής και η θεραπεία τους επιτυγχάνεται εξισορροπώντας ρυθμικά την ανταγωνιστική κίνηση σώματος και ψυχής. Αναφέρει χαρακτηριστικά στον Tίμαιο: «Καθώς η αρμονία έχει συγγενείς κινήσεις προς τις ψυχικές καταστάσεις, ο άνθρωπος που χρησιμοποιεί με σύνεση τα δώρα των Μουσών, δεν θεωρεί ότι αυτή έχει στόχο την άλογη ηδονή, όπως συμβαίνει σήμερα. Αντίθετα, η αρμονία μάς δόθηκε από τις Μούσες ως σύμμαχος ενάντια στην μη αρμονική φορά της ψυχής που ενυπάρχει εντός μας, έτσι ώστε να την οδηγήσει σε τάξη και συμφωνία με τον ίδιο τον εαυτό της. Και ο ρυθμός πάλι, για τον ίδιο σκοπό μάς δόθηκε, δηλαδή για να παλέψουμε την τάση που υπάρχει μέσα μας για απουσία μέτρου και έλλειψη χάρης».

Στους Νόμους ο Πλάτωνας επισημαίνει ότι ένα από τα αίτια της δυσαρμονικής κίνησης που οδηγεί τα άτομα ακόμη και στη διανοητική διαταραχή είναι ο φόβος, που προέρχεται από κάποια ταπεινή συνήθεια της ψυχής. Στη θεραπεία μιας τέτοιας διαταραχής η μουσική και ο χορός, ειδικά ο έντονος χορός, μπορούν να έχουν ευεργετικό ρόλο. Αυτό, κατά τον Πλάτωνα, εξηγείται ως εξής: όταν στη διαταραγμένη ψυχή επιφέρει κανείς απ' έξω κάποιο ισχυρό κλονισμό, η εξωτερική κίνηση επηρεάζει και νικά τη φοβερή και μανική εσωτερική κίνηση, χαρίζοντας γαλήνη και ηρεμία. Όπως παρατηρεί ο Πλάτωνας, αυτό συμβαίνει τόσο με τα μικρά παιδιά, που οι μητέρες τους για να τα κοιμίσουν δεν τα αφήνουν στην ησυχία τους, αλλά αντιθέτως τα κουνούν αδιάκοπα μέσα στην αγκαλιά τους, τραγουδώντας τους κάποιο νανούρισμα, όσο και με τους Κορυβαντιώντες, αυτούς δηλ. που βρίσκονται σε κατάσταση έντονης ψυχικής ταραχής, οι οποίοι χορεύοντας και ακούγοντας μουσική αυλού, αποβάλλουν τις μανικές διαθέσεις και επανέρχονται στις φρόνιμες συνήθειες.

Όπως βλέπουμε, στην περίπτωση της τελεστικής μανίας, δεν είναι οποιαδήποτε μουσική ή όργανο, αλλά ένα συγκεκριμένο είδος που μπορεί να έχει θεραπευτικά αποτελέσματα, και μάλιστα αυτό που επενεργεί στο πάθος (στο συναισθηματικό μέρος της ψυχής) και κατά συνέπεια μπορεί να οδηγήσει στην κάθαρση: πρόκειται για τη μουσική του αυλού και μάλιστα παιγμένη σε φρύγιο τρόπο. Ο φρύγιος είναι κατά τους αρχαίους ο πιο συναφής με τον αυλό τρόπος, εφόσον έχει χαρακτήρα οργιαστικό και παθητικό (με την έννοια ότι εξάπτει το συναίσθημα). Κατά τον Αριστοτέλη, ο αυλός, όπως και ορισμένα ιερά άσματα εγείρουν ψυχικά πάθη, όπως το έλεος, ο φόβος και ο ενθουσιασμός. Σε όσους είναι επιρρεπείς στα πάθη αυτά η μουσική του αυλού και των ιερών μελών επιφέρει στην ψυχή θεραπεία και κάθαρση ανακατεμένη με ευχαρίστηση και γι' αυτό, λέει ο Αριστοτέλης, τέτοιου είδους μουσική είναι κατάλληλη για το θέατρο.

Την άποψη ότι υπάρχουν συγκεκριμένα μέλη που επιδρούν στις ταραγμένες ψυχές αναπτύσσει ο Πλάτωνας στον Ίωνα, όπου αναφέρει «ότι οι Kορυβαντιώντες αντιλαμβάνονται πρόθυμα μόνον ένα μέλος, αυτό του θεού που τούς κατέχει, και για να εναρμονιστούν με αυτό, βρίσκουν χωρίς κόπο τις κατάλληλες χορικές κινήσεις και τα κατάλληλα λόγια». Ουσιαστικά, η μουσική λειτουργεί εδώ ως διάγνωση και ταυτόχρονα ως θεραπεία της ψυχικής διαταραχής. Ο κατεχόμενος, αφού αντιληφθεί την κατάλληλη μελωδία στο πλαίσιο της τελετουργίας, έρχεται προφανώς σε κατάσταση έκστασης, και, βρίσκοντας ο ίδιος τις κινήσεις και τα λόγια που ταιριάζουν με τη μουσική, θεραπεύεται. Επομένως, οι υστερικές εκδηλώσεις των Kορυβαντιώντων δεν πρέπει να θεωρηθούν συμπτώματα μιας ασθένειας, αλλά φάρμακά της.

Ορφικοί και Πυθαγόρειοι

Πολύ σημαντικός ήταν επίσης ο ρόλος της μουσικής για την ψυχική κάθαρση στους Ορφικούς και τους Πυθαγορείους. Ωστόσο πρόκειται για διαφορετικού είδους κάθαρση, τόσο ως προς το περιεχόμενο όσο και ως προς τον τελικό της στόχο. Η διαφορά έγκειται στον τρόπο με τον οποίο πυθαγόρειοι και ορφικοί αντιλαμβάνονταν την ψυχή. Ενώ δηλαδή ώς τον 5ο αι. η ψυχή δεν θεωρούνταν δέσμια του σώματος, ήταν θα λέγαμε τέλεια βολεμένη μέσα σε αυτό, οι ορφικές και οι πυθαγόρειες θεωρίες έθεσαν σε αντίθεση τα παραπάνω, δίνοντας ταυτόχρονα νέα ερμηνεία στην ανθρώπινη ύπαρξη. Οι Πυθαγόρειοι μοιράζονταν με τους Ορφικούς την άποψη ότι η ζωή είναι βάσανο και τιμωρία για παλιά αμαρτήματα. Μόνο μια ζωή αγνότητας, στέρησης και διαρκούς άσκησης μπορεί να σώσει την ψυχή από το μίασμα της σάρκας και να της εξασφαλίσει καλύτερη τύχη μετά θάνατον. Η μουσική αποτελεί τεχνική, που σε συνδυασμό με ορισμένους πολύ αυστηρούς κανόνες διαβίωσης, βοηθάει στην κάθαρση της ψυχής.

Δύο από τα κυριότερα εξαγνιστικά άσματα που χρησιμοποιούσαν Ορφικοί και Πυθαγόρειοι ως θεραπευτικό και καθαρτήριο μέσο ήταν οι επωδές και οι παιάνες. Χρήση παιάνων με θεραπευτική δύναμη μαρτυρείται ήδη στα ομηρικά έπη: στο Α της Ιλιάδας, η ολοήμερη εκτέλεση ύμνων και παιάνων απέτρεψε την ολική καταστροφή από τη λοιμική νόσο που προκάλεσαν τα φθεγγόμενα βέλη του Απόλλωνα. Θεραπευτική επενέργεια είχαν και οι παιάνες που, σύμφωνα με την παράδοση, τραγούδησε ο Θαλήτας στη Σπάρτη, απαλλάσσοντας με τον τρόπο αυτό την πόλη από πανούκλα. Παιάνες του Θαλήτα λένε ότι χρησιμοποιούσε και ο Πυθαγόρας για να επιφέρει ηρεμία στην ψυχή των μαθητών του.


Οι Πυθαγόρειοι ακολουθούσαν καθημερινό πρόγραμμα μουσικοθεραπείας: η μουσική πριν από την κατάκλιση τους βοηθούσε να απαλλαγούν από τις ταραχές και τους θορύβους της ημέρας και να έχουν ύπνο ελαφρύ με καλά όνειρα. Επίσης, κατά την έγερση εκτελούσαν ειδικά άσματα και κομμάτια για λύρα, και έτσι απαλλάσσονταν από τη νυχτερινή νωχέλεια και ετοιμάζονταν για τις απαιτήσεις της ημέρας. Αναφέρεται επίσης ότι η αποτελεσματικότητα των πυθαγορείων μουσικοθεραπειών οφειλόταν στη σωστή επιλογή και στο σωστό συνδυασμό τρόπων και ρυθμών, το ήθος των οποίων είχαν επισταμένα μελετήσει.

Το δεύτερο είδος μαγικών τραγουδιών, οι επωδές, θα μπορούσαν να ταυτιστούν με τα ξόρκια, που ανιχνεύονται σε παγκόσμια κλίμακα ακόμη και σε πολύ πρώιμες μορφές πολιτισμού. Χρήση επωδών μαρτυρείται κατ' αρχήν στην Οδύσσεια, όταν οι γιοι του Αυτόλυκου θεραπεύουν μια πληγή του Οδυσσέα με επίδεση και με επωδή. Οι επωδές έχουν ποικίλες χρήσεις: εκτός από ιατρική θεραπεία, γιατρεύουν ερωτικές απογοητεύσεις, κατευνάζουν τα στοιχεία της φύσης, όπως τους ανέμους και τις θαλασσοταραχές, και γενικά διώχνουν κάθε δαιμονικό στοιχείο. Στην επίσημη ιατρική η χρήση επωδών δεν είχε θέση, είχε όμως στην ιατρική των αγυρτών, αλλά και όσων υπόσχονταν εσωτερική γνώση. Ο Πλάτων στην Πολιτεία αναφέρει ότι οι ιερείς των μυστηρίων του Ορφέα υπόσχονται άφεση αμαρτιών με χρήση θυσιών και επωδών. Ο μύθος του μάγου αοιδού και προφήτη Ορφέα μπορεί να διαβαστεί ως η αποθέωση της μουσικής, ειδικά του τραγουδιού - και μάλιστα της επωδής, εφόσον ο ίδιος ο Ορφέας με επωδές μετακινούσε ακόμη και αντικείμενα, από έναν αναμμένο δαυλό μέχρι και την ίδια την Αργώ. Μάλιστα οι Ορφικοί ισχυρίζονταν ότι οι επωδές που γνώριζαν είχαν τέτοια δύναμη που μπορούσαν να καθάρουν ακόμα και αμαρτίες πεθαμένων προγόνων, και ο περίφημος μύθος της κατάβασης του Ορφέα στον Άδη αποτελούσε την μεγαλύτερη απόδειξη για αυτό.


Πίνακας 1 : Sir Lawrence Alma Tadema - Sappho and Alcaeus
Πίνακας 2 : William Godward - Erato at her Lyre